Είναι πιθανό να γίνουμε μάρτυρες της εξής στιχομυθίας:
-Είμαι τρελός.
-Βλέπεις το παραδέχεται και μόνος του.

Την ίδια στιγμή θα μπορούσαμε να γίνουμε μάρτυρες και σε αυτή τη στιχομυθία:
-Δεν είμαι τρελός.
-Ποιος τρελός παραδέχεται ότι είναι τρελός;

Το παρατραβηγμένο ίσως παράδειγμα που δώσαμε δεν είναι σπάνιο στο χώρο της Ψυχικής Υγείας ή της καθημερινότητας των ανθρώπων που ζουν με ψυχικές δυσκολίες. Είναι επίσης ενδεικτικό της στάσης που έχουμε οι περισσότεροι απέναντι στο άτομο που υποφέρει. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ουσιαστικά, δεν ακούμε αυτό που δηλώνει το άτομο («είμαι τρελός», «δεν είμαι τρελός») αλλά αλλάζουμε το νόημα των λόγων του για να φτάσουμε στο συμπέρασμα που εμείς θεωρούμε ότι ισχύει. Η Ψυχική Υγεία είναι γεμάτη από τέτοια στερεότυπα που είχαν καταλήξει για πολλά χρονιά να καθορίζουν τον άνθρωπο που υποφέρει αλλά και την περίθαλψη που δέχεται.

Ο άνθρωπος που υποφέρει θεωρείται τις περισσότερες φορές τρελός, επικίνδυνος για τον εαυτό του ή τους άλλους και σε κάθε περίπτωση αντιμετωπιζόταν και αντιμετωπίζεται εν μέρει και σήμερα ως άτομο που δεν έχει επίγνωση της κατάστασης του, επομένως δεν θα έπρεπε να έχει λόγο για αυτήν. Είναι πράξη ζωτικής σημασίας το να μιλήσουμε σήμερα με σαφήνεια για τα δικαιώματα των ανθρώπων που υποφέρουν, από τη στιγμή που η καταπάτησή τους επηρεάζει τόσο τη ζωή τους όσο και την πορεία της υγείας τους.

Το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να αναφέρουμε είναι ότι τα άτομα με ψυχικές δυσκολίες έχουν ακριβώς τα δικαιώματα που έχουν όλοι -Χάρτα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων - και ακριβώς τα ίδια με οποιοδήποτε άλλο είδος ασθενών (δηλαδή, άτομα που υποφέρουν από κάποια σωματική ασθένεια).


Η ανάγκη να τονιστούν τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων δημιουργήθηκε από την κατάφορη παραβίαση τους. Η κοινωνική αντίληψη και τα στερεότυπα που προαναφέραμε, συμφώνα με τα οποία ο λόγος του ανθρώπου που υποφέρει ψυχικά δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, είχε για πολλά χρόνια στηρίξει τη λειτουργία ενός συστήματος Ψυχικής Υγείας όπου:
-Ο θεραπευόμενος δεν γνωρίζει το πρόβλημα που έχει.
-Κατά συνέπεια, ο θεραπευόμενος δεν μπορεί να έχει λόγο για τη θεραπεία του.
-Κατά συνέπεια, ο θεραπευόμενος δεν χρειάζεται να συναινέσει ως προς τη θεραπευτική διαδικασία.

Σήμερα, μιλάμε πλέον ανοικτά για ισάξια αντιμετώπιση και ίση μεταχείριση των ανθρώπων με σωματικά και ψυχικά προβλήματα υγείας. Σε αυτή τη λογική, μπορούμε να κάνουμε λόγο για:

1. Το δικαίωμα στην αξιοπρεπή περίθαλψη (εκούσια και ακούσια)
Κάθε άνθρωπος που αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα υγείας να μπορεί να αναζητά και να λαμβάνει την κατάλληλη για αυτόν φροντίδα. Σύμφωνα με τον νόμο 2716/99, υπεύθυνο για αυτό είναι το κράτος, με άλλα λόγια, το Εθνικό Σύστημα Υγείας οφείλει να συμπεριλαμβάνει και να λειτουργεί τις απαραίτητες για όλους υπηρεσίες φροντίδας και περίθαλψης. Συμπληρωματικά με το κράτος, ο μη κερδοσκοπικός τομέας και ο ιδιωτικός τομέας, μπορούν επίσης να παίξουν ανάλογο ρόλο. Περισσότερα για ό, τι σημαίνει περίθαλψη μπορείτε να βρείτε στη Νοσηλεία.

2. Το δικαίωμα στην ισότητα
Κάθε άνθρωπος οφείλει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η εθνικότητα κτλ. όπως ακριβώς συμβαίνει με όλους. Αυτό αποτελεί πάγια δέσμευση και των επαγγελματιών Ψυχικής Υγείας μέσα από τους κώδικες δεοντολογίας.

3. Το δικαίωμα στην ενημέρωση και στη συναίνεση
Όπως κάθε άνθρωπος με σωματικό πρόβλημα υγείας, έτσι και το άτομο με ψυχική δυσκολία χρειάζεται να ενημερώνεται με σαφήνεια και επαρκώς από τον θεράποντα ιατρό ή ψυχολόγο για την κατάσταση της υγείας του βάση των διαγνωστικών εξετάσεων που του έγιναν.


Αν και πολλές φορές, ενδεχόμενα, δεν επαρκεί ο χρόνος για πλήρη εξήγηση, παρ’ όλα αυτά οφείλει και ο ίδιος ο θεραπευόμενος να ζητά πλήρη ενημέρωση για την κατάσταση της υγείας του, να ρωτά για να αποσαφηνίσει κάθε σημείο που δεν το κατανοεί, να επιμείνει μέχρι να του γίνει σαφές:
-Ποια είναι η κλινική εικόνα που έχει για αυτόν ο θεράπων ιατρός ή ψυχίατρος;
-Τι πιθανή διάγνωση του δίνεται;
-Πώς προκύπτει η διάγνωση αυτή;
-Τι επιλογές έχει ο ίδιος ο θεραπευόμενος για την αντιμετώπιση του όποιου προβλήματος του;
-Ποιες θεραπείες του προτείνονται;
-Τι να περιμένει ο θεραπευόμενος ως αποτέλεσμα της κάθε θεραπείας (παρενέργειες, προβλήματα κ. α).


Η πλήρης ενημέρωση χρειάζεται να γίνεται στο ίδιο το άτομο και μόνο σε ειδικές περιπτώσεις πολύ εξειδικευμένες και απόλυτα αιτιολογημένες μπορεί να γίνεται στον συνοδό ή στους συνοδούς του. Ακόμη και όταν ένα άτομο βρίσκεται σε μεγάλη ένταση, αρνείται να συνομιλήσει ή δεν επικοινωνεί εκείνη τη στιγμή με το περιβάλλον, χρειάζεται αμέσως μετά την όποια παρέμβαση, και σε μια στιγμή που θα βρίσκεται σε σχετική ηρεμία ή σε διάθεση να επικοινωνήσει όλα αυτά να του γίνουν σαφή.

Η συναίνεση αποτελεί ίσως το δικαίωμα που έχει παραβιαστεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο στη Ψυχική Υγεία. Προκείμενου κάποιος να δεχτεί μια θεραπευτική διαδικασία θα πρέπει να έχει συμφωνήσει με τη διαδικασία αυτή ο ίδιος και όχι οι οικείοι του.

Θα πρέπει να τονίσουμε ότι όπως ακριβώς συμβαίνει και στα άτομα με πρόβλημα σωματικής υγείας, ο ψυχικά πάσχων, ακόμα και αν έχει συναινέσει με μια συγκεκριμένη θεραπευτική διαδικασία ή αγωγή, έχει το δικαίωμα να αλλάξει γνώμη και να ζητήσει αλλαγή εφόσον κρίνει ότι είναι για τον ίδιο επιζήμια ή ανεπαρκής.


4. Το δικαίωμα στην προστασία προσωπικών δεδομένων
Η προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι δικαίωμα όλων. Τα στοιχεία που αφορούν ένα άτομο που αναζητά φροντίδα, υποστήριξη ή περίθαλψη (όνομα, διεύθυνση, ηλικία, πληροφορίες σχετικές με την κατάσταση της υγείας του) αποτελούν απόρρητο. Πρόσβαση στα στοιχεία αυτά μπορεί και πρέπει να έχει εφόσον το θέλει το ίδιο το άτομο. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

5. Το δικαίωμα στην αποκατάσταση
Η θεραπευτική παρέμβαση στην Ψυχική Υγεία κάποιες φορές συνοδεύεται από μακρόχρονη νοσηλεία (τουλάχιστον 15 ημερών) ή από την απομάκρυνση του ανθρώπου από τις μέχρι τότε συνήθεις δραστηριότητες του (εργασία, κοινωνική ζωή κτλ). Στην πλειονότητα των περιπτώσεων ακολουθείται φαρμακευτική αγωγή. Η θεραπευτική, όμως, διαδικασία δεν είναι πλήρης αν το άτομο δεν επανέλθει σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης και δραστηριότητας. Αυτό που μέχρι πριν λίγα χρόνια συνέβαινε, όπου ο ψυχικά πάσχων αντιμετωπιζόταν ως ασθενής δια βίου ή ως ένα άτομο που θα έπρεπε να ζήσει όλη του τη ζωή σε ένα νοσηλευτικό ίδρυμα έχει ευτυχώς αλλάξει, τουλάχιστον στη θεωρία. Η κρίση σε μια δεδομένη στιγμή της ζωής μας όπου είναι πιθανό να αντιμετωπίζουμε παράλληλα πολλές και διαφορετικές πιέσεις δεν αποτελεί μια χρόνια κατάσταση ασθένειας με την οποία καλούμαστε να ζήσουμε.

Αν πάρουμε για παράδειγμα έναν άνθρωπο ο οποίος αντιμετωπίζει συγκρούσεις στο στενό οικογενειακό του περιβάλλον, οικονομικά προβλήματα, ανεργία ή απώλεια ενός σημαντικού προσώπου και λυγίσει κάτω από το βάρος αυτών των πιέσεων -με όποιο τρόπο και αν γίνει αυτό- δεν μπορούμε να καθορίσουμε ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι χρονίως ψυχικά ασθενής και θα πρέπει να συμβιβαστεί με αυτή τη ιδέα. Η αποκατάσταση για την οποία κάνουμε λόγο στην ελληνική πραγματικότητα συνήθως σημαίνει:
-Διαμονή σε ξενώνα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης
-Επισκέψεις σε δομές επανένταξης (Κέντρα Ημέρας)
-Εργασιακή αποκατάσταση (Κοι.Σ.Π.Ε.)
Περισσότερες πληροφορίες εδώ.


6. Το δικαίωμα στη ζωή στη κοινότητα
Η περίθαλψη σε κάποιο νοσηλευτικό ίδρυμα δεν είναι υποχρεωτική σε ό,τι έχει να κάνει με την Ψυχική Υγεία. Ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει ψυχικές δυσκολίες χρειάζεται να γνωρίζει ότι έχει δικαίωμα να αναζητήσει περίθαλψη εξακολουθώντας να ζει στο χώρο του και αυτή είναι μια επιλογή που πρέπει να του προσφέρεται. Ακόμα και σε περίπτωση νοσηλείας, η μη απομόνωση του ψυχικά πάσχοντος είναι σημαντική καθώς κάνει πιο αποτελεσματική τη θεραπεία του και πιο εύκολη την αποκατάσταση του. Ακόμα και αν δεν υπάρχουν αρκετές ή πλήρως αποτελεσματικές υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας για τα άτομα που μένουν στην κοινότητα. Παρ’ όλα αυτά, χρειάζεται να εδραιωθεί σε όλους η αντίληψη ότι η νοσηλεία δεν είναι η μόνη λύση προκειμένου κάποιος να νιώσει ψυχικά υγιής. Ίσως και με τη δραστηριοποίηση όλων μας, οι υπηρεσίες φροντίδας στη κοινότητα να γίνουν καλύτερες και πιο αποτελεσματικές.


7. Το δικαίωμα στη διεκδίκηση αξιώσεων
Με απλά λόγια, το δικαίωμα αυτό αναφέρεται και στην υποχρέωση όλων μας να διεκδικούμε τα δικαιώματα μας. Όλο και περισσότεροι επαγγελματίες στον χώρο της Ψυχικής Υγείας ενημερώνουν και ενημερώνονται σχετικά, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί αρκετές ομάδες από ενδιαφερομένους προς την κατεύθυνση αυτή.


Για περισσότερες πληροφορίες, μπορείτε να ανατρέξετε στους παρακάτω συνδέσμους:
- Παρατηρητήριο για τα Δικαιώματα στο Χώρο της Ψυχικής Υγείας
- Παγκόσμιο Δίκτυο Ακούγοντας Φωνές (Hearing Voices)
- Έκδοση της Μονάδας Υποστήριξης & Παρακολούθησης «Ψυχαρχώς – Β΄Φάση»
- Δικαιώματα Ληπτών-Ψυχαργώς
-Πλατφόρμα δράσης για τα δικαιώματα στην Ψυχική Υγεία
- Guidelines for the promotion of human rights
- Mental Health Care Law
- Mental health, human rights & legislation
- Peter Lehmann, “White Paper on the protection of the human rights and dignity of people suffering from mental disorder, especially those placed as involuntary patients”
- Peter Lehmann's International Internet Portal on Humanistic Antipsychiatry
- Δικαιώματα Ψυχικά Πασχόντων
- Πανελλήνια Επιτροπή (πρώην) χρηστών και επιζώντων της Ψυχιατρικής
- Πανελλαδική συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση
- Δίκαιο & Ψυχική Υγεία, Έρευνα και τεκμηρίωση στο Δίκαιο της Ψυχικής Υγείας
- Σωματείο Αυτοεκπροσώπηση
- Ανθρώπινα Δικαιώματα