Ποιους αφορά;
Η ψυχιατρική διαθήκη αφορά στους ανθρώπους που έχουν ήδη βιώσει κάποια ψυχική δυσκολία, μια ψυχιατρική εμπειρία, καθώς και σε όσους είναι πιθανό να εμφανίσουν κάποια ψυχική δυσκολία στο μέλλον. Ακριβώς επειδή τα προβλήματα της ζωής και η δική μας στάση απέναντι σε αυτά δεν είναι δεδομένα, η ψυχιατρική διαθήκη μας αφορά όλους, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα.

Τι ακριβώς είναι;
Η ψυχιατρική διαθήκη είναι ένα έγγραφο με νομική ισχύ όπως και η κοινή υπεύθυνη δήλωση, το οποίο χρειάζεται επικύρωση από δικηγόρο ή συμβολαιογράφο, ώστε να τεθεί σε εφαρμογή.

Για ποιο λόγο υπάρχει;
Η ιδέα της ψυχιατρικής διαθήκη ξεκίνησε από τον Αμερικανό ψυχίατρο και καθηγητή ψυχιατρικής Τόμας Σάζ στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Η ύπαρξη της ψυχιατρικής διαθήκης στοχεύει στο να προστατέψει τον άνθρωπο από το να του επιβληθεί χωρίς τη συναίνεση του μια θεραπευτική διαδικασία ή εγκλεισμός σε κάποιο ψυχιατρικό ίδρυμα ή κλινική. 

Όταν κάποιος εμφανίζει κάποια ψυχική δυσκολία ή πρόβλημα, οι πιο κοντινοί του άνθρωποι αναλαμβάνουν τη φροντίδα του σε όλα τα επίπεδα. Συνήθως τον προτρέπουν να ακολουθήσει κάποια θεραπεία, επιμένουν στο να αναζητήσει ο ίδιος μια λύση για το πρόβλημα του ή αναλαμβάνουν οι ίδιοι το ρόλο αυτό. Ανεξάρτητα από τα κίνητρα των οικείων ή τον τρόπο που οι ίδιοι θεωρούν ότι αντιμετωπίζουν το πρόβλημα του δικού τους ανθρώπου, πολλές φορές επιβάλλουν έμμεσα ή άμεσα τη βούληση τους. Σε αρκετές περιπτώσεις, αγνοούν την προτίμηση ή τη βούληση του άμεσα ενδιαφερόμενου και παίρνουν από τα χέρια του την ευθύνη του ίδιου του του εαυτού. Παύει λοιπόν ο άνθρωπος που υποφέρει να αποφασίζει για τον εαυτό του και επομένως και για τη θεραπεία του. Πολλές φορές μάλιστα η άρνηση του άμεσα ενδιαφερόμενου να ακολουθήσει μια αγωγή ή θεραπευτική διαδικασία αντιμετωπίζεται ως απόδειξη βαθιάς ασθένειας.  

Αν και αποδεχόμαστε ότι οι ψυχιατρικές πρακτικές έχουν καλοπροαίρετη βάση, παρ’ όλα αυτά στην εφαρμογή τους έχουν τελικά εγείρει σοβαρότατά θέματα ηθικής και παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κατά συνέπεια, η ψυχιατρική διαθήκη σήμερα περισσότερο από πότε (ισχυροποίηση συστήματος αυτοβοήθειας και εναλλακτικών πρακτικών στην Ψυχική Υγεία) αποτελεί ένα νομικά κατοχυρωμένο έγγραφο με σκοπό να διασφαλιστεί ο ενδιαφερόμενος που υπογράφει το κείμενο ως προς:

-τον τρόπο που επιθυμεί να φροντιστεί και την θεραπευτική διαδικασία που θέλει να λάβει σε περίπτωση που δεν επικοινωνεί με το περιβάλλον του με τρόπο κατανοητό
-την φαρμακευτική αγωγή και τον τρόπο χορήγησης της
-τις συνθήκες και τον τρόπο αποκατάστασης του
-τα πρόσωπα που ορίζει ο ίδιος να αναλάβουν τη φροντίδα του αλλά και τη διαχείριση προσωπικών του ζητημάτων.

Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος με ψυχικές δυσκολίες μπορεί να αντιμετωπίζει μια δική του κρίση και παρ’ όλα αυτά να διασφαλίσει ότι μπορεί να επανέλθει κοινωνικά, επαγγελματικά, προσωπικά από πλευράς νόμου στην προηγούμενη του κατάσταση. Δεν χάνει δηλαδή τα δεδομένα για όλους δικαιώματα.


Ποια είναι ακριβώς η διαδικασία;
Εάν σας ενδιαφέρει να συντάξετε για τον εαυτό σας ή να βοηθήσετε κάποιον στη σύνταξη μιας ψυχιατρικής διαθήκης, σας προτείνουμε να ακολουθήσετε τα εξής βήματα:

1. Να συμβουλευτείτε το έντυπο προετοιμασίας, όπου εκτός από τα τυπικά, ατομικά στοιχεία, ίσως χρειαστεί να σκεφτείτε λίγο ώστε να απαντήσετε στα ερωτήματα που θέτει το υπόδειγμα. Το υπόδειγμα αυτό δεν αποτελεί πρότυπο ψυχιατρικής διαθήκης, αλλά δημιουργήθηκε για να σας καθοδηγήσει στη τελική της σύνταξη.
2. Αναζητήστε έναν νομικό ή συμβολαιογράφο. Χρειάζεται να λάβετε υπόψη σας ότι η ψυχιατρική διαθήκη δεν είναι ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των νομικών, δικηγόρων και συμβολαιογράφων στην Ελλάδα. Εάν χρειάζεστε επιπλέον βοήθεια σε σχέση με αυτό μπορείτε να απευθυνθείτε σε μας ή στο Παρατηρητήριο δικαιωμάτων στο χώρο της Ψυχικής Υγείας, ηλεκτρονικά ή τηλεφωνικά.
3. Διασφαλίστε τη συμμετοχή δυο μαρτύρων, δυο ανθρώπων που θα  σας συνοδεύσουν στην τελική συγγραφή και υπογραφή της ψυχιατρικής διαθήκης.
4. Υπογράψτε μαζί με τους μάρτυρες, παρουσία νομικού ή συμβολαιογράφου που επικυρώνει το έγγραφο αυτό.
5. Φυλάξετε πρωτότυπα και επικυρωμένα αντίγραφα οι ίδιοι. Παραδώστε στους μάρτυρες και στα πρόσωπα στα οποία αναθέτετε μέρος ή ολόκληρη τη φροντίδα σας επιπλέον αντίγραφα.
6. Σε περίπτωση που χρειαστεί μπορείτε να επικαιροποιήσετε/τροποποιήσετε οποιαδήποτε στιγμή την ψυχιατρική διαθήκη σας κατά τον ίδιο τρόπο.
Κείμενο ως υπόδειγμα μη δεσμευτικό για την ψυχιατρική διαθήκη, μπορείτε να βρείτε εδώ και στο Παρατηρητήριο για τα δικαιώματα στο Χώρο της Ψυχικής Υγείας.


Τι πρέπει να λαμβάνω υπόψη μου;
Η ψυχιατρική διαθήκη στην πραγματικότητα δεσμεύει τον ίδιο τον άνθρωπο που την υπογράφει. Ενδέχεται να μη γίνει σεβαστή από συγκεκριμένους ανθρώπους του περιβάλλοντος του, από θεράποντες και άλλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Παρ’ όλα αυτά, αποτελεί νομική βάση για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων μας και οφείλει να λαμβάνεται υπόψη ως νομικά κατοχυρωμένο και επικυρωμένο έγγραφο. Διαφορετικά επισύρει νομικές συνέπειες ή κυρώσεις.

Το έντυπο προετοιμασίας που σας προτείνουμε παραπάνω, σκοπό έχει να σας καθοδηγήσει στην οργάνωση της σύνταξης της ψυχιατρικής διαθήκης ώστε να ολοκληρώσετε την διαδικασία με το μικρότερο δυνατό κόστος. Το κόστος για τη σύνταξη και την επικύρωση από συμβολαιογράφο (δημοσίευση) διαφέρει από επαγγελματία σε επαγγελματία, επομένως καλό είναι να ρωτήσετε την τιμή της υπηρεσίας. 

Επίσης, όπως θα δείτε και στα κείμενα που σας προτείνονται, είναι σημαντικό να γνωρίζετε τις θεραπευτικές διαδικασίες που σας αφορούν ή μπορεί να σας αφορούν στο μέλλον.

Επιπρόσθετα, η ψυχιατρική διαθήκη δεν σχετίζεται με την ικανότητα δικαιοπραξίας (βλ. δικαστική συμπαράσταση) ή τον καταλογισμό εφόσον διαπράττεται ποινικό αδίκημα. Υπάρχει όμως και χρειάζεται να υπάρχει για να διαφυλάξει την ελευθερία του καθενός ως προς την επιλογή ή την απόρριψη μιας θεραπευτικής αγωγής ή διαδικασίας. Υπάρχει επίσης και χρειάζεται να υπάρχει ώστε η πρόσκαιρη κρίση να μην στερεί από κανέναν τη συνέχιση της ζωής του με όρους που ο ίδιος επιλέγει, ώστε να μην μεταφραστεί αυθαίρετα η πρόσκαιρη κρίση ως χρόνιο πρόβλημα που χρειάζεται να στερήσει από κάποιον την ελευθερία του και την αυτοδιάθεση του. 

Προτείνουμε, ως ενισχυτικό της ψυχιατρικής διαθήκης προς τις δικαστικές αρχές και τον εισαγγελέα, την αναφορά ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας που εμπιστευόμαστε. Αυτό αποτελεί ένα επιπλέον επιχείρημα για πιθανές αντιδράσεις από θεράποντες ή άλλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας που ενδεχομένως αντιταχθούν με την εκπεφρασμένη βούληση μας. 

Θα πρέπει επίσης να γνωρίζετε ότι ακόμη κι αν βρίσκεστε σε δικαστική συμπαράσταση, έχετε δικαίωμα να εκφράζετε τη βούληση σας κι έχει υποχρεώση ο συμπαραστάτης σας να την λαμβάνει υπόψη. Αν είστε δικαστικός συμπαραστάτης σε άτομο που επιθυμεί να συντάξει ψυχιατρική διαθήκη, καλό είναι να τον βοηθήσετε στη διαδικασία αυτή και να επικυρώσετε το έγγραφο με την υπογραφή σας. 

Χρειάζεται να τονιστεί ότι το περιεχόμενο του κειμένου της ψυχιατρικής διαθήκης που θα συντάξετε/υπογράψετε γίνεται αποδεκτό εφόσον περιέχει θετικές προς εσάς δηλώσεις, διαδικασίες ή πράξεις και όχι όταν περιλαμβάνει δηλώσεις σας κατάφορα επιβλαβείς για τον εαυτό σας. Για παράδειγμα, μπορεί να κηρυχτεί άκυρη από τον εισαγγελέα ή άλλη αρμόδια δικαστική αρχή η ψυχιατρική διαθήκη αν αναφέρει «όταν βρίσκομαι σε κρίση, θέλω κάποιος να με χτυπήσει δυνατά». 

Ο καθένας από μας μπορεί και δικαιούται από το νόμο να διατυπώνει ακόμα και άτυπα την άποψή του για τη ζωή του και να απαιτεί το σεβασμό αυτής της εκπεφρασμένης βούλησης από οποιονδήποτε σχετιστεί μαζί του (θεσμοί και πρόσωπα).